Қазақстан Ұлттық ғарыш агенттігі төрағасы Талғат МҰСАБАЕВ:
«ҚАЗАҚСТАН ҒАРЫШ САЛАСЫН ДАМЫТУДА НАҚТЫ ЖЕТІСТІКТЕРГЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗДІ»

Қазақстан ғарыш саласында келешегінен үміт күттіретін қандай жобаларды жүзеге асырып жатыр? Біздің ғарышкеріміз ХҒС-на аттана ма? Болашақта Байқоңыр ғарыш айлағы қалай пайдаланылады? Қазақстанның Ұлттық ғарыш агенттігі (Қазғарыш) төрағасы Талғат Мұсабаев Ғарышкерлер күні мен «KazSat-3» жер серігін ұшыру қарсаңында «Интерфакс-Қазақстан» агенттігіне берген сұхбатында осы және өзге де мәселелер жайлы әңгімелеп берді.

- Талғат Амангелдіұлы, отандық KazSat-3 телекоммуникациялық жер серігін ұшыруға дайындық қалай жүріп жатыр?

- «KazSat-3» жер серігін ұшыруға дайындық үлкен қарқынмен жүріп жатыр. Спутник 24-наурыз күні ресейлік «Луч5В» ғарыш аппаратымен бірге Байқоңырға жеткізілді. Оларды әзірлеу жұмыстары қатар жүргізіліп, екеуі бірге «Протон-М» зымыранымен ұшырылады. Қазіргі кезде жер серігі жанармай толтыру станциясында тұр. Айлақта қос жер серігі мен зымыран тасығыштың электр жүйелері тексеріліп, гидравликалық және пневматикалық сынақтан өткізіледі. Бұл тыңғылықты дайындық пен көп уақыт талап ететін жұмыс. Қазір осы техниканы жан-жақты білетін отандық мамандар ғарыш айлағында жұмыс жүргізіп жатыр. Бұрын-соңды біздің тарихымызда мұндай құбылыс болған емес. Бірінші «KazSat» спутнигін ұшырғанда бұл туралы мүлдем әңгіме де болған жоқ. «KazSat-2» тұсында біз өз мамандарымызды даярлауға кіріскен болатынбыз. Ал, үшінші жер серігін ұшыруға келгенде, мамандарымызды кәсіби тұрғыдан мықтап дайындап алдық. Маман даярлау жер серігін жасаған кәсіпорыннан бастау алды. Өздеріңіз білесіздер, «KazSat-3» жер серігі «Республикалық ғарыштық байланыстар орталығы» АҚ (РҒБО) мен М.Решетнев атындағы «Ақпараттық спутниктік жүйелер» ААҚ арасында бекітілген контракт негізінде жасалған болатын.

     Жер серігін жасау жұмыстары жоспарлы түрде жүргізілді. Біз спутник жасатып қана қоймай, РҒБО-дағы мамандарымыз оны пайдалануды үйренді. «Қазақстан ғарыш сапары» ұлттық компаниясы өкілдері жер серіктерін, әртүрлі мақсаттағы ғарыш аппараттарын жобалау мен жасауды үйренді. Үш ай бұрын сол жаққа барып, басшылармен, мамандарымызбен кездесіп қайттым, олардың үйреніп, жұмыс істеп жатқанын көзіммен көрдім. Олардың бұл істің қыр-сырын бірден меңгеріп, оқытушылар тарапынан жоғары баға алғанына қуанып қайттым.

     Ақкөл қаласында Ғарыш аппараттарын жерден басқару кешені мен байланыстарды мониторингтеу жүйесін, Алматы облысының Іле ауданында резервтік кешен құрылғаны белгілі. Енді бізде тұйық жүйе қалыптасады: жер серігін ұшырамыз, жерден басқару жүйесі де бар. Яғни, екі спутник пен жерден басқару инфрақұрылымынан тұратын ғарыштық байланыс тобы құрылды. Егер бірі істен шығып жатса, екіншісін пайдалануға болады. Резерв жасалды, біз өзімізді бірінші «KazSat» спутнигіндегідей төтенше жағдайлардан қорғадық.

- Жерді қашықтықтан барлауға арналған қазақстандық қос жер серігін ұшыру жуық арада жүзеге асырыла ма?

- Жерді қашықтықтан барлау спутниктері – біз үшін мүлде жаңа жүйе болып табылады. Ол Қазақстан аумағын, қажет болғанда өзге елдер аумағын толық мониторингтен өткізуге мүмкіндік береді. Олар республикамыздың халық шаруашылығына, жалпы, сұраныс білдірген кез-келген салаға қызмет етеді. Мәселен, ол ауыл шаруашылығы, ТЖ, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік, геология, кадастр және тағы да басқа салалар болуы мүмкін. Оның ішінде прокуратура да бар. Ниет білдірушілер өте көп.

     Астанада ғарыш орталығын салып жатырмыз. Жерді қашықтықтан барлау  спутниктерін басқарып, фотосуреттер мен материалдарды жинайтын жерлік ғарыш жүйесі сол орталық құрамына кіреді.  

     Бүгінде әлем бойынша Жерді қашықтықтан барлайтын спутниктері бар елдерді саусақпен санап беруге болады. Елестетіп көріңізші, осы жүйе іске қосылғаннан кейін біз қандай мемлекеттер қатарына қосыламыз! Тарихта тұңғыш рет осы айдың соңында Француз Гвианасындағы Куру ғарыш айлағынан «Вега» зымыранымен тағы бір қазақстандық жер серігі ұшырылмақ. Мүмкіндігі орташа екінші жер серігі Орынбор облысындағы «Ясный» ғарыш айлағынан ұшырылады. Өйткені, біз «Космотрас» компаниясының құрылтайшыларының бірі, зымыран ұшыратын тараптың бірі болып саналамыз. Қазақстанда бұрын-соңды мұндай болмаған!

- Осы жерде Қазақстанның «Космотрас» ЖАҚ-дағы үлесін арттыру мәселесі туралы әңгімелеп берсеңіз? Осы жағы қалай болып жатыр?

- Бұл мәселе төңірегінде мынадай күрделі жағдай қалыптасып отыр: «Космотрас» конверсиондық зымырандарды пайдаланады, бұрынғы әскери зымырандарды бейбіт мақсатта ұшыра отырып, бейбіт жолмен жояды. Бұл мәселе бойынша осы зымырандардың иесі саналатын Ресей Қорғаныс министрлігінде келіспеушілік туындап отыр. Олар биыл осындай зымыранның үшеуін ғана ұшыруға рұқсат берді. Зымырандардың екеуі ұшырылды, үшіншісі – біздің жер серігімізді алып ұшады. Содан кейін ғана РФ Қорғаныс министрлігі кейінші ұшырылымдар жөнінде шешім қабылдайды. Сондықтан әзірге «Космотрас» алдағы уақытта жұмыс істей ме, жоқ па деген мәселе шешілген жоқ. Сол себепті «Космотрас» компаниясының 23,3 пайыз үлесін сатып алу мәселесінің басы ашық күйінде қалып отыр.

- Талғат Амангелдіұлы, Байқоңырда «Зенит» зымыран-тасығышының негізінде «Бәйтерек» ғарыш-зымыран кешенін құру жобасы қай сатыға жетті? 2004 жылы екі ел үкіметтері арасында бекітілген «Бәйтерек» ҒЗК салу туралы келісімге толықтырулар мен өзгертулер енгізуге мүмкіндік беретін хаттама жобасы Ресей жағымен келісілді ме?

- Жоба Роскосмоспен келісілді. Олар әрі қарай федералды мемлекеттік органдардың келісімін алуы тиіс. Біз бұл мәселеге қатысты бірнеше рет өтініш жасаған болатынбыз. Алайда, әзірге жауап жоқ, бұл процедураның қай кезде аяқталатыны белгісіз.

- Осы тақырыпты әрі арай жалғастырсақ... Өткен жылы Украинаның Мемлекеттік ғарыш агенттігі Қазғарыш пен Роскосмосқа «Бәйтерек» жобасы бойынша үш жақты ынтымақтастық туралы ұсыныс жасайтынын мәлімдеген болатын. Ұсыныс болды ма?

- Ұсыныс әлі түсе қойған жоқ. Біз Қазақстан, Ресей мен Украина ғарыш агенттігі жетекшілерінің үш жақты кездесуін ұйымдастыруды көздеп отырмыз. Бірақ, Украинадағы тұрақсыздықты ескерсек, бұл кездесудің қай кезде өткізілетінін және бұл мәселенің болашағы не боларын нақты айту қиын. Өйткені, зымыранның негізгі бөліктері Днепропетровск қаласында құрастырылады.

- Жуырда Астанада Роскосмос өкілі Анатолий Красниковтың жұмысқа кіріскені белгілі болды. Осы қызметтің енгізілуіне қатысты көзқарасыңыз қандай?

- Мұның дұрыс қадам екендігінде дау жоқ. Ресей, Роскосмос Қазақстанның ғарыш қызметіне белсене кіріскенін түсінді. Ұлттық ғарыш агенттігі құрылғанға дейін мүлде олай болмаған-ды. Қазғарыш қызметінің алғашқы жылдарында олардың бізбен қоян-қолтық жұмыс істейтін мүмкіндігі болған жоқ. Өйткені, ол кезде біз жоспармен ғана шектеліп отырғанбыз. Бүгінде көптеген ғарыштық жобаларымыз аяқталуға жақын. Біз өзімізді таныттық және бізбен санасу қажеттігін көрсете білдік. Әрине, Ресейдің, Роскосмостың бізді лайықты серіктес ретінде танығаны, сөйтіп, кез-келген дамыған елдегі сияқты бізге өз өкілін жібергені қуантады. Роскосмостың осындай өкілдері АҚШ-та, Қытайда да бар. Біз – Қазғарыш пен оның құрамындағы кәсіпорындар – салмақты ұйымға айналдық. Болашағы бар жобаларды қолға алдық және Ресей федерациясы бізбен жаңа деңгейде ынтымақтастық орнатқысы келеді.

- Жақын болашақта Қазақстан жағы Байқоңырды жалға беру туралы келісімшартқа өзгерістер енгізе ме?

- Біз қазір бұл мәселемен айналысып жатырмыз. Байқоңырды бірлессіп пайдалану тәртібін реттейтін екі жақты келісімшарт әзірленіп жатыр. Естеріңізде болса, бұл Қазақстан мен Ресей президенттерінің тапсырмасы болатын. Тараптар мемлекет аралық құжаттың жаңа нұсқасын әзірлеу қажеттігін мойындады. Өйткені, жалға алу мәселелері кейде тежеліп, тұйыққа тіреліп жатады. Мәселен, қазір біз ғарыш айлағына кіре алмаймыз. Қазақстан өзгерді, еліміздің беделі қай жағынан алғанда да біршама артты. Ресей федерациясының әскерлері толығымен ғарыш айлағынан әкетілді. Бұрын ол тұтас бір әскери бөлімше болған болса, қазір азаматтық нысанға айналды. Осының бәрі жаңа ережелер мен тәртіп енгізуді қажет етеді. Алайда, ол да оңай шаруа емес. Шынтуайтына келгенде, бұған Қазақстан жағы мүдделі. Кейбір федералды органдар өзгеріс болғанын қаламайды, қазіргі жалға беру шарттары олардың көңілінен шығады, олар жаңалыққа талпынбайды. Қос мемлекет басшылары жаңа келісімді енгізу үшін алдымен Байқоңырды бірлесіп пайдаланудың 2014-2016 жылдарға арналған «Жол картасын» бекіту туралы шешім қабылдаған болатын. Содан соң біз Ресей федерациясымен бірлесіп, келісімің жаңа нұсқасын ұсынуымыз керек. Қазғарыш Ресейге келісімнің екі түрлі нұсқасын жіберіп те үлгерді. Ал, ол аталған жақтағылар құжатпен әлі жұмыс істеп жатыр.

- Егер Ресей 2050 жылдан кейін Байқоңырдан кетер болса, ғарыш айлағының күйі не болмақ? Ол «сталкерлер жиналатын жерге» айналып кетпей ме?

- Біз Ресей Байқоңырдан кетпеуіне қолдан келгенше күш саламыз. Оның үстіне, Мәскеудегілер де бұл жерден түпкілікті кете алмайтынын біледі. Әлбетте, «Восточный» ғарыш айлағы салынғаннан кейін зымыран ұшыруды азайтады. Дегенмен, Ресейдің Байқоңыр ғарыш  айлағын дамыту жөніндегі бірқатар жоспарлары бар. Олар Байқоңырдың бірегей нысан екенін жақсы түсінеді және одан біржола қол үзуге болмайтынын түсінеді. Қазақстан да бұл мәселеде тарпаң мінез көрсетіп отырған жоқ қой. Біз үнемі «бір жеңнен қол шығарып» жұмыс істеу керектігін айтып жүрміз. Бұрын бәрін тастап кетіп қалуды ойласа, қазір ондай жоспар жоқ. Ондағылар бәрібір жартылай болса да Байқоңырды пайдаланатынын жақсы түсінеді. Ал, біз ғарыш кешенінде жұмыс істеуге кірісуіміз керек. Қазір біз алғашқы қадамды жасап, айлақты бірлесе пайдалануға кірісуіміз қажет. «Зенит» зымыранының негізінде «Бәйтерек» ЗҒК жасауымыз керек және біз қазір осы бағытта жұмыс істеп жатырмыз.

- Талғат Амангелдіұлы, біздің ғарышкеріміздің ХҒС-на аттануға мүмкіндігі бар ма? Соңғы кезде, ол қытай жағынан ұшуы мүмкін деген пікірлер айтыла бастады

- Мүмкіндік жоқ емес, әрине. Бұл мәселемен айналысып жатырмыз, бірақ, оның нақты қай кезде болатынын дөп басып айту қиын. Былтыр Бейжіңде өткен 64-ші халықаралық астронавтика конгресінде мен осы мәселені көтердім. Қытай ұлттық ғарыш әкімшілігі жетекшісі Ма Синжуймен кездесіп, біздің ғарышкерлерімізді даярлау мен оларды қытайлық кемелермен ұшыруды ұсындым. Ол ұсынысты жылы қабылдады. Әрине, бұл әңгіменің әзірге пісуі жеткен жоқ. Біз арнайы жұмыс топтарын құру жөнінде келістік. Бүгінде мұндай топтар Қазақстан жағында да, Қытай жағында да жұмыс істеп жатыр. Олар көптеген мәселелердің ішінде осы ұсынысты да қарастыруда.

- Осыдан біраз уақыт бұрын NASA агенттігі Қазғарышқа ХҒС-дағы ғылыми жобаларға қатысу туралы ұсыныс жасаған болатын. Сіздің ойыңызша, Қазақстан қандай жобаларға қатысуы мүмкін?

- Біз ХҒС бағдарламаларға қатысу мүмкіндіктерін қарастырып жатырмыз. Себебі, NASA агенттігінің пилотты ұшырылымдар бағдарламасының Ресейдегі директоры Шон Фуллер ұлттық ғарыш агенттігіндегі сарапшыларымызбен кездескен болатын. Олар біздің жақтан бірлесіп жұмыс істеу жөніндегі ұсыныстар сұраған. Қазір внтымақтастық жөніндегі ұсыныстарды біз де, олар да әзірлеп жатырмыз. Мұндай кездесулер бұрында да өткізілген болатын. Менің өзім де әріптесім, NASA жетекшісі Чарльз Болденмен кездестім. Біз бір-бірімізді жақсы түсінеміз, тіпті, доспыз деуге болады. Бірақ, бұл екеуі екі бөлек нәрсе. Достықтың жөні бөлек. Ал, қазғарыш пен Американ ұлттық ғарыш агенттігінің әлеуеті бір-біріне сай емес. Ынтымақастық қажет, әзірге оның деңгейі осындай болып тұр.

- Кәсіби мерекеңізді қалай атап өтпек ойыңыз бар?

- Биылғы жылы Қазғарыш Ғарышкерлер күнін үлкен шабытпен, көтеріңкі көңіл-күймен қарсы алғалы отыр. Өйткені, біздің мамандарымыз ғарыштық қызмет саласында  нақты жетістіктерге қол жеткізді. Сондықтан да біз Ғарышкерлер күнін өзіміздің кәсіби мерекеміз ретінде атап өтуге толық құқылымыз. Ғарышкерлерге келер болсақ, біз үшін 12-сәуір – ерекше күн, Гагарин күні және біз оны Мәскеуде, достармен бірге қарсылауға тырысамыз.

 

- Салиқалы сұқбатыңыз үшін рахмет!

Сәуір, 2014
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты