ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫ ӨЗГЕРДІ, ЖАҢА ӘЛЕУМЕТТІК ТОПТАР ҚАЛЫПТАСТЫ

Соңғы жылдары Қазақстан қалалары мен кейбір аймақтарында заман өзгерістеріне бейімделгісі келмей, үйреншікті  құндылықтардан бас тартып, өздерінің нормалары мен ережелерін бекітуге әрекеттенген әлеуметтік топтардың қалыптаса бастағандығы байқалып отыр. Қазақстан президенті жанындағы Стратегиялық зерттеулер институтының бас ғылыми қызметкері Ирина ЧЕРНЫХ «Интерфакс-Қазақстан» агенттігіне берген сұхбатында қоғамдағы өзгерістер, халықтың маргиналдануы және тағы да басқа маңызды мәселелер жайлы әңгімелеп берді.

 

Ирина Александровна, қазіргі таңда Қазақстанда халықтың маргиналдану мәселесі қаншалықты өткір болып отыр? Осы жайында айтып берсеңіз.

- Егер маргиналдану мәселесін кең ауқымда алып қарайтын болсақ, бұл кез-келген, соның ішінде үздіксіз дамып отырған қоғам үшін табиғи  құбылыс болып табылады. Мәселе өзгеріп отырған заманға бейімделе алмай қалған немесе бейімделгісі келмейтін күрделі әлеуметтік топтарды айқындау қажеттілігіне тіреліп отыр. Ең қиын кезеңді, яғни, КСРО сынды алып мемлекеттің құлауын да бастан өткердік қой. Сол себепті қазір бұл мәселені қауіпсіздік мәселесі деңгейіне көтеру керек деп ойламаймын. Өздері сусындап отырған мәдениеттің белгілі бір құндылықтары мен дәстүрлерінен бас тартатын және радикалды түрде өз нормалары мен құндылықтар жүйесін орнатуға тырысып баққан әлеуметтік топтармен жеке жұмыс жүргізу керек.

 

Маргиналды топтар еліміздің қай аймақтарына қысым көрсетіп отыр?

– Менің білуімше, Қазақстанда маргиналды топтар тарапынан елеулі қысым көрді деп айтуға негіз болатындай аймақтар туралы кешенді зерттеулер жүргізілген жоқ. Бірқатар сарапшылар тарихи елге оралған қазақтар қоныстана бастаған батыс өңірлер туралы айтады. Бірақ статистикалық мәліметтер мен әлеуметтік сауалнамаларға сүйенсек, бұл – ішкі мигранттардың ауылдық жерлер мен шағын қалалардан Астана мен Алматыға жаппай ағылуынан пайда болған құбылыс. Өйткені, ірі және қарқынды дамыған екі қаланың қызмет көрсету секторы ауқымды және білікті-біліксіз жұмыс күшіне зәру.

 

Қазақстанда немесе еліміздің белгілі бір қалаларында әлеуметтік наразылық туындау қаупі бар ма?

- Қалыптасқан ахуалды, ең бастысы күрделі әлеуметтік топтарды жүйелі түрде зерттемейінше Қазақстанның кейбір қалаларында немесе республикамызда әлеуметтік көтеріліс қаупі бар не жоқ деп кесіп айту қиын. Мұның бәрі ойдан шығарылған дүние болып қала бермек. Бірақ жаппай әлеуметтік көңіл-күйге қатысты жүргізілген жүйелі зерттеулер Қазақстанда әлеуметтік наразылық көрсеткіші артып отырғанын көрсетіп берді. Алайда, бізге әлеуметтік көтеріліс қаупі төніп тұр деуге болмайды. Біріншіден, жаппай  әлеуметтік сауалнама дегеніміз «ауруханадағы орташа температура» іспетті нәрсе. Екіншіден, біз бұл көрсеткіштерді  қабылдаған күннің өзінде негізінен «зиянсыз наразылықтың» артып  отырғандығын ескеруіміз шарт. Яғни, бұл өздерінің құқықтары мен құндылықтарын құқықтық процедуралар шеңберінде, өркениетті әдіспен қорғағысы келетін азаматтық қоғам дамып келеді дегенді білдіреді.

 

Күрделі әлеуметтік топтарды радикалды ұйымдарға тарту оңай ма?

- Негізінен бұл өз алдына дара үрдіс. Батыста осы салада жүргізілген  зерттеулерге сүйенсек, кіріс деңгейі мен адамның радикалдану  дәрежесі арасында нақты бір корреляция жоқ. Халықтың кедей, маргиналды топтары жылдам радикалданып, ашық әлеуметтік наразылыққа шығады деген де бос әңгіме. Әдетте, белгілі бір әлеуметтік топтарды ашық наразылыққа итермелейтін көшбасшылар немесе «қозғаушы күштер» негізінен зияткерлер, материалдық  жағдайы жақсы тұлғалар арасынан шығады. 2011 жылы 22-шілдеде Норвегияда болған терактілерді есіңізге түсіріңізші. Оны білімді, әрі материалдық жағдайы тәп-тәуір Андерс Брейвик жасады.

 

Республикамызда маргиналды халықтың көбеюіне қандай факторлар себеп болды деп ойлайсыз?

- Қазақстанда халықтың маргиналдануы көрсеткішінің артуына шаруашылық жүргізудің кеңестік, «әкімшілік-командалық жүйенің» бұзылуы және нарықтық экономикаға өту түрткі болды деп ойлаймын. Жаңа жүйе экономикалық құрылымды өзгертіп қана қоймай, «кеңес адамы» үшін жат болып келген құндылықтардың жаңа жүйесін өзімен бірге ала келді. Саяси-идеологиялық салада қоғамдық санаға либералды-демократиялық құндылықтар енгізіле басталды. Адамдар өздерінің саяси құқықтары мен бостандықтарын біліп қана қоймай, оларды бұзылған жағдайда саналы түрде құқықтық тұрғыдан қорғауға дайын бола бастады. Бұл процесс әлі күнге жалғасып келеді. Өйткені, біз елімізде жеке тұлға, оның қауіпсіздіктері мен құқықтарын қазіргі қоғамның басты құндылығы деп білетін саяси және әлеуметтік-экономикалық тәжірибе қалыптасты дей алмаймыз. Біз әр азаматтың өз таланты мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруына қолайлы жағдай туғызу кезеңінде тұрмыз. Экономиканың жаңа үлгісін дамыту жайына келер болсақ, бұл жерде шаруашылықтың ескі түрлері мен тәсілдері бұзылды. Мысалы, колхоздар мен совхоздар құрдымға кетті, ауыл шаруашылық алқаптары түгелдей жекешелендірілді. Халықтың басым бөлігі бұл өзгерістерге бейімделе алмады. Нәтижесінде ауыл халқының қалаға қоныс аудару тенденциясы пайда болды. Шындап келгенде, бұл да олардың қала мәдениетіне маргиналдануы болып табылады. Немесе экономикада жаңа функционалды топтар – кәсіпкерлер тобы (шағын, орта және ірі бизнес); саясатта – технократтық саяси элита және тағы басқалар пайда болды. Осылайша, жалпы қоғам, әлеуметтік топтар өзгеріске ұшырады, Қазақстанның жаңғыру кезеңінде пайда болған жаңа әлеуметтік топтар қалыптасты. Ерекше назар аударуға тұратын тағы бір фактор –1920-1930 жылдардағы жаппай қуғын-сүргін мен ашаршылық кезінде Қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болған этникалық қазақтардың тарихи отанына оралуы. Қазіргі таңда ХХ ғасырдың басында кетіп қалған, Моңғолия, Шыңжаң және басқа аймақтардың әлеуметтік-мәдени жағдайына бейімделуге мәжбүр болған қазақтардың ұрпақтары қоныс аударып жатыр. Үшінші фактор – халықтың діни сана-сезімінің өзгеріске ұшырауы. Біз жаппай дінсіздіктен арылып, халықтың басым бөлігі дінге сенетін немесе өздерін солай деп санайтын қоғамға көштік. Сонымен қатар, қазір халық, негізінен, жастар Қазақстан үшін жат, дәстүрлі емес діни ағымдарға ауысып жатыр. Жалпы, ағымдардың қайсысы Қазақстан үшін жат, қайсысы дәстүрлі деген мәселенің өзі қызу пікірталас тудыратыны рас.

 

Халықтың маргиналдануы Қазақстан үшін несімен қауіпті?

- Маргиналдануды жеке адамның идентификациялану процесі ретінде қабылдайтын болсақ, одан келетін қауіп жоқ. Бірақ, бұл жерде белгілі бір проблемалар да бар. Мысалы, біз елімізде халықтың нақты қанша бөлігі маргиналданғанын білмейміз. Ең бастысы – маргиналданған, радикалданып, қалыптасқан дәстүрлер мен құндылықтарды қабылдамайтын әлеуметтік топтарды анықтап, бақыламаймыз. Олардың ішінде ауылдық жерден келген мигранттар да, «діни», «этникалық», «интеллектуалдық» маргиналдар да болуы мүмкін. Бізде бұл проблемаға қатысты жүйелі зерттеулер жүргізілмейтінін бұған дейін де айтып өткен болатынмын. Әдістемелік жағынан бұл өте көп шығын мен еңбекті қажет ететін шаруа. Сонымен қатар, жергілікті билік пен күштік құрылымдар халықтың осындай топтарымен жүйелі түрде жұмыс істеуі шарт.

 

Қазақстан халқының маргиналдану проблемасын қалай шешуге болады? Мемлекет, жергілікті билік пен жұртшылық қандай шараларды қолға алуы тиіс?

- Қазір Еуропа қауіпсіздіктің социеталдық секторларын зерттеуге ерекше ден қойып отыр. Еуропа елдері үшін де бұл сектордың маңызы күн сайын арта түсуде. Мұны әлеуметтік-экономикалық даму, Еуропаға жаппай қоныс аудару мәселелеріне қатысты ұлтшылдық наразылықтар да дәлелдеп береді. Социеталдық зерттеулерде әртүрлі құндылықтарды мойындайтын әлеуметтік топтардың тіршілік етуі мен идентификациялық үдерістер аясында қоғамды дамытуға қолайлы, тұрақты жағдай туғызу мәселесі көтеріледі. Бір сөзбен айтқанда, елде жүйе тұрақтылығын сақтау, бірізділікті қалыптастыру, қоғамда әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін үйлестіре отырып, тепе-теңдікті сақтау мәселесі сөз болып отыр. Бұл биліктің барлық деңгейлерінің жұмысын үйлестіре отырып, кешенді түрде шешілетін кешенді проблема.

 

Әңгімеңіз үшін рахмет!

Қазан, 2013
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты