Қазақстанның Дін істері жөніндегі агенттік төрағасы ҚАЙРАТ ЛАМА ШАРИФ: "ДӘСТҮРЛІ ЕМЕС ИСЛАМДЫҚ АҒЫМДАРДЫҢ БЕЛСЕНДІ ҚЫЗМЕТІ ҰЛТТЫҚ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТІ ЖОҒАЛТУҒА ҰШЫРАТАДЫ"

Биылғы жылы Қазақстан ел тұрғындары арасында үрей туғызған діни экстремистердің әрекеттерімен алғаш рет бетпе-бет келді. 1 қыркүйек күні Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев парламент мүшелерін діни ұйымдардың қызметіне бақылауды күшейту мақсатында заңдық өзгертулер енгізуге шақырды.

Таяуда парламенттің төменгі палатасы көпұлтты Қазақстанда бейбіт өмір мен тұрақтылықты сақтауға бағытталған "Дін қызметі және діни бірлестіктер туралы" жаңа заң жобасын бірауыздан мақұлдады.

Қазақстанның дін істері жөніндегі агенттік басшысы Қайрат Лама Шариф "Интерфакс-Қазақстан" агенттігімен болған сұхбатында заң жобасының ерекшеліктері туралы әңгімеледі және Қазақстандағы діни жағдайға байланысты маңызды проблемалар туралы өз көзқарасын білдірді.

- Қайрат Қайырбекұлы, әңгімемізді Қазақстандағы қазіргі діни жағдайға баға беруден бастасақ?

- Бүгінгі таңда Қазақстандағы діни жағдай тұрақты. Дегенмен діннің қазіргі қазақстандық қоғамға айтарлықтай ықпалын атап кеткен жөн. Діни бірлестіктердің көбеюі, дін үйлерінің жаппай бой көтеруі осыған дәлел. Қазақстанда қазіргі кезде 4551 діни бірлестік бар (салыстыра кетсек: 1990 жылы олардың саны небары 670 болатын). Қазақстан тұрғындарының басым бөлігі дінді этникалық мәдениеттің және ұлттық салт-дәстүрдің элементі ретінде қарастырады. Дәстүрлі діни институттардың ықпал ету аясы кеңеюде, халықтың діни ықпалға бой алдыруы жиілеуде, діни бірлестіктердің әлеуметтік функциялары күшеюде, діни білімнің рөлі артуда, діни миссионерлердің қызметі жандануда.

Осы факторлардың барлығы қазіргі қоғамдағы діннің ықпалының артып отырғанын айғақтайды. Біздің мемлекетімізде түрлі конфессия өкілдері өмір сүріп жатыр. Олардың арасында мұсылмандар, православтар, католиктер, протестанттар, буддистер мен иудеилер де бар. Мұнда ұлтаралық және конфессияаралық қатынастар өзара ажырамас деген барабарлық логика жатыр.

- "Дін қызметі және діни бірлестіктер туралы" жаңа заң жобасы қоғамда үлкен пікірталас туғызды, атап айтқанда, мемлекеттік мекемелерде, денсаулық сақтау және білім беру ұйымдарында намазханаларға және намаз оқуға тыйым салуға қатысты түрлі пікірлер айтылды. Агенттіктің осы мәселеге қатысты ұстанымын түсіндірсеңіз.

- Мұнда заң жобасының 7-бабы жайында сөз болып отыр. Агенттігіміз Қазақстанда діни жағдайды саясаттандырмау қажет деген бастапқы ұстанымынан таймайды.

Исламның бес шарты бар: иман, намаз оқу, ораза тұту, зікір ету, мүмкіндігі барларға - қажылыққа бару.

Енді намаз оқуға келейік. Бәріміз білетіндей, намаз күніне бес рет оқылады - таңертең, түсте, түстен кейін, кешке және түнде. Осылайша біз мемлекеттік мекемелерде намаз оқу туралы айтсақ, тек түскі, яғни асыр намазының оқу уақыты туралы болып отыр. Қалған төрт намазды шенеунік мешітте немесе үйде оқуына болады. Ислам - әмбебап дін, Ханафи мазһабындағы негізгі қағидат асыр намазын кешкі намазбен қосып оқуға рұқсат береді. Одан ешкім шариғатты бұзбайды.

Депутаттар, оның ішінде Бекболат Тілеухан қызметтік бөлмелерде намаз оқу туралы айтады. Бірақ, өкінішке орай, мемлекеттік мекемелерде қызметшілердің бәрінде бірдей өз бөлмесі бола бермейді, көбісі бір бөлмеде бес-алты адамнан отырады. Мұнда түрлі дінді ұстанатындар, сондай-ақ атеистер болуы мүмкін. Сондықтан да, қай дінді ұстанатындықтарына қарамастан, барлық азаматтардың құқығы бірдей сақталуы тиіс. Біз қандай да бір дінге мемлекеттік немесе міндетті мәртебе бермейміз, бұдан Қазақстанның зайырлы мемлекет ретіндегі сипаты айқындалады.

Бөлмелерге қайта оралайық. Егер бұл бөлмеде бес-алты адам отырса, дін ұстанушы намазды тар бөлмеде оқуға мәжбүр болады. Оның үстіне намазды құбылаға қарап оқуы тиіс. Егер құбыла жаққа қарағаны оның бастығының үстеліне бағытталса, ол Аллаға емес, бастығына қарап намаз оқитынын білдіртпей ме.

Намаз оқу екі бөлімнен тұрады - жуыну, содан кейін намаз оқу. Дененің тазаруы және рухани тазару Құдай алдындағы тазалықты білдіреді. Намаз оқыр алдында жуынып-шайынып тазалану қажет. Сонда мемлекеттік қызметші дәретханаға барып, аяғын қалай жумақ, дұрыстап қалай жуынып-шайынбақ?

Мұндай дәйектер көп. Сондықтан, депутаттар оларды тыңдай келе, мемлекеттік мекемелерде намаз оқуға жол бермеу туралы ортақ пікірге келді. Осылайша, мемлекеттің зайырлылығы сақталады. Бірден айта кетейін, біз мемлекеттік қызметшілерді намаз оқығаны үшін жазалайық, айып салайық деп отырған жоқпыз. Намазды мешіттерде оқыған дұрыс. Намазханалар - жалқау шенеуніктерге арналған.

- Қазақстанның діни бірлестіктері "Дін қызметі және діни бірлестіктер туралы" жаңа заңды қабылдағаннан кейін қайта тіркеуден өтуі тиіс. Тәжірибе жүзінде ол қалай іске асырылады және діни бірлестіктерге қандай талаптар қойылады?

- Діни бірлестіктерді мемлекеттік тіркеу және филиалдарды, өкілдіктерді есепке алу, қайта тіркеу, тіркеуден бас тарту Қазақстан Республикасы заңдарында қаралған тәртіп және мерзім бойынша жүзеге асырылады. Мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу мерзімінде діни сараптама жүргізу үшін және діни бірлестіктердің бастамашы азаматтары тізімінің қолданыстағы заң талаптарына сәйкестігін тексеру үшін үзіліс болады. Жаңа заң жобасына сәйкес, діни бірлестіктер құру кезінде біртұтас аят-хадис, діни жоралғылар, уағыздар жүргізу, өз дін ұстанушыларын діни тірбиелеу секілді белгілерге назар аударылады, сондай-ақ қызметтің діни бағытына да көңіл бөлінеді. Діни бірлестіктерді мемлекеттік тіркеуді Әділет министрлігі мен оның аумақтық органдары жүзеге асырады.

"Дін қызметі және діни бірлестіктер туралы" заң жобасы қабылданғаннан кейін Қазақстанның діни бірлестіктері осы заң күшіне енген күннен бастап бір жыл ішінде өз құрылтай құжаттарына аталмыш заң талаптарына сәйкес тиісті өзгертулер енгізуі тиіс.

- Сіздің ойыңызша, еліміздің батыс өңірі Қазақстанда діни экстремизм шоғырланған аймақ неге Батыс Қазақстан болып отыр? Осы "феноменнің" пайда болуына қандай алғышарттар ықпал етті: діни сауатсыздық па, әлде әлеуметтік әділетсіздік немесе басқа жағдай ма?

- Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстарында орын алған жағдай жұртшылық тарапынан қырағы көңіл бөлуді қажет етеді. Алайда соңғы оқиғалар төңірегінде біраз дұрыс емес пікірлер айтылып жүр. Бұл облыстарға қатысты діни сауатсыздық және әлеуметтік қорғалмағандық деп жар салған дұрыс емес және әділ емес деп ойлаймын. Алайда осы аймақтардағы соңғы оқиғалардың діни астары жоқ деп айтуға да болмайды. Бұл өңірлерде дін атын жамылып, қылмыстық әрекетке баратын жекелеген адамдар бар, ал қандай да бір діни экстремизм "феномені" туралы айту артық кеткендік. Бүгінгі таңда бұл еліміздің инвестиция көп салынатын және қарқында дамып отырған аймақтары екені мәлім.

- Жақында бір сұхбатыңызда: "Эктремистік идеялардың таралуына қарсы тұру қажет, ең алдымен, зиялылық тұрғыдан", деп айтқансыз. Қазақстанда экстремистердің идеологына тойтарыс бере алатын теолог-интеллектуалдар жеткілікті ме?

- Иә, қоғамда экстремистік идеялардың таралуына, ең алдымен, зиялылық тұрғыдан қарсы тұру қажет екеніне сенімдімін. Діни экстремистерді бейтараптандыру бойынша өзге ықпал ету шараларымен қоса теологтардың рөлі маңызды. Бұл бұлтартпайтын дәйек. Тәжірибелі теологтар - экстремистердің идеологтарына сауатты және кәсіби түрде қарсы ете алатын дін мамандары. Теологтардың Құран, Библия, Тора секілді қасиетті кітап қазыналарының әмбебап білімімен сусындаған.

Дінге табыну, салт-жоралғылар, өзге де діни практиканың діни догматика, доктриналық ережелер саласындағы шынайы білімнің болуы оларға өздерінің идеялық қарсыластарына батыл қарсы тұруға мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда елімізде діни білім беру жүйесі белсенді дамуда, теологтар даярлау жақсы деңгейде жүргізілуде. Мәселен, Қазақстанда соңғы жылдары "Нұр Мүбәрәк" Египеттік ислам мәдениеті университеті және Мұсылмандар діни басқармасы жанындағы имамдардың біліктілігін арттыру институты, сондай-ақ Алматы епархиялық дін училищесі жұмыс істеуде.

Мұнымен қоса, білікті дінтанушылар даярлауды бірнеше жоғары оқу орындары жүзеге асырады. Мұнымен қоса, экстремизмге тиімді қарсы тұру жолдарын іздеумен жекелеген ғылыми-зерттеу орталықтары мен институттар айналысады. Сонымен қатар, Қазақстанның діни қоғамдастық өкілдері, дін саласының сарапшылары, жетекші зерттеуші ғалымдарды қатыстыра отырып, түрлі ғылыми конференциялар, дөңгелек үстел отырыстары өткізіледі.

- Қазақстан тәуелсідік алған алғашқы жылдары әлемнің түкпір-түкпірінен миссионерлер еш кедергісіз бізге ағылып келді. Күмәншілдер көп уақыт зая кетті, енді бізге экстремизмге қарсы тұру қиын болады деп пайымдау келтіруде.

- Күмәншілдерге келер болсақ, Америка Құрама Штаттарының 43-ші президенті Джон Кеннедидің сөзін келтіргім келеді: "Әлемдік проблемаларды күмәншілер мен арсыздар шеше алмайды, олар мұрнының астындағыдан басқаны көре алмайды. Бұл үшін ықтимал шегі аясынан шығуға қабілетті адамдар қажет".

Тәуелсіздік алғаннан кейін бір айдан соң, яғни 1992 жылы 15 ақпанда қабылданған "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы" заң ең либералдық заң болып табылады. Көпұлтты қазақстандық қоғамда діннің өзін де, халықтың діншілдік деңгейін де дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасалды.

Көріп отырғаныңыздай, бұл жағдайларды шетелдік миссионерлер, түрлі конфессиялар мен діни ағымдардың өкілдері пайдаланып қалды. Ауқымды ақпараттық және ақшалай ресурстарға ие бола отырып, олар қолданыстағы заңның белгілі бір осал тұстарын пайдаланды, осылайша, жас мемлекет тұрғындары арасынан өз қатарынан көптеп адамдар тартып, өз діншілдерін жаппай іздеуге көшті.

- Кейінгі кезде қайта оралу керек деп жиі айтылып жүрген қазақтың дәстүрлі исламы нені білдіреді?

- Қазақтың дәстүрлі исламына келер болсақ, бұл түсініктің астарында қазақ исламының қандай да бір жаңа үлгісін құру жатқан жоқ, мұнда атадан балаға мұра ислам құндылықтарын сақтау туралы айтылады. Ислам еліміздің ажырамас бөлігі болып табылады. Әрбір дін қоғамда өзін-өзі ұстау қағидаларын бекіте отырып, халықтың көп ғасырлар бойы қалыптасқан рухани құндылықтарымен тығыз байланыста болады. Ұлттық бірдейлілік - кез келген заманауи қоғамның өзегі, ол арқылы көп жылдар бойы қалыптасқан халықтың өзіндік ерекшелігі сақталады.

Қазір өкінішке орай, дәстүрлі емес ислам ағымдарының қызметі ұлттық өзіндік ерекшелікті жоюға әкеп соқтырады. Бұл, ең алдымен, байырғы қазақи салт-дәстүрден бас тартудан, дінге табынушы тұрғындар арасында іргелі және радикалды идеялардың күшеюінен көрінеді. Сондықтан, мемлекеттік діни саладағы басты міндеттерінің бірі қоғамымызда діни үрдістерді саясаттандыруға жол бермеу болып табылады. Ислам айналаңа адамгершілікпен қарауға, адамдар арасындағы татулық, адамзатты құрметтеуге үндейтін бейбітсүйгіш дін болып табылады.

Осылайша, шынайы руханилық, классикалық өнегелік және халқымыздың мәдени құндылығының жетілген жүйесі жоғарыда аталған ислам құндылықтары негізінде дамуы тиіс.

- Діни тәрбиеге, оның ішінде мектептердегі діни тәрбие беру мәселесіне тоқтала кетсек...

- Бүгінгі таңда қоғамның экономикалық, саяси және рухани өмір саласындағы өзгерістер тұрғысынан алғанда, дінге де біршама қызығушылық арта түсуде. Дін істері туралы агенттік құрылған күннен бастап елдегі діни сауаттылық және діни оқу орындарындағы білім беру деңгейін дамыту мәселелері бойынша Білім және ғылым министрлігімен өте тығыз байланыста жұмыс жүргізуде. Мұнымен қоса, бірнеше жоғары оқу орындарында ашылған дінтану кафедраларының жұмысына үлкен көңіл бөлінеді, сонымен қатар мұндай кафедраларды еліміздің басқа да жоғары оқу орындарында ашу мүмкіндігі қарастырылуда.

Орта білім беретін оқу орындарында діни тәрбиені дамыту мәселесі де қырағы назар аударуды қажет етеді. Мәселен, еліміздің кейбір жалпы білім беретін мектептерінде 9-шы сынып оқушылары үшін "Дінтану негіздері" деген қосымша курс енгізілді. Мұндай сабақтарда оқушылар дәстүрлі, дәстүрлі емес және іріткі тудырушы діни ағымдар туралы оқып-біледі, діннің қалыптасуы туралы көбірек ақпаратқа қанық болады. Егер бұрын қосымша сабақтарды әдетте тарих пәнінің мұғалімдері жүргізген болса, қазір бұған дінтанушы мамандар тартылады.

- Қазіргі таңда түрлі секталарға, оның ішінде экстремистік ұйымдарға жастар көп тартылатынын жоққа шығаруға болмайды. Бұл адамдармен қалай жұмыс істеу керек?

- Түрлі секталар мен экстремистік ұйымдардың ықпалына ерген адамдармен жұмыс жүргізудің тиімді жолы - олармен сауатты және сындарлы ағарту жұмыстарын жүргізу. Қазақстан халқы, әсіресе жастар еліміздің жекелеген өңірлерінде етек жайған дінді жамылған ағымдардан келетін қауіп-қатерлер туралы дер кезінде құлағдар болуы тиіс. Діни радикалдық күштер өз қатарына негізінен жастарды тартып, өзінің іріткі салушы ұйымын қайраты мен қуат-күші мол жастармен толықтырып, күшейтіге тырысады. Бүгінгі таңда мемлекетте діни ағымдардың ықпалына түсіп қалғандарға көмек көрсететін 19 арнайы орталық бар. Мұндай ұйымдардың бар екенін көпшілік білуі тиіс. Арнайы мамандандырылған орталықтар еліміздің барлық облыстарында бар. Тәжірибе көрсеткендей, бұл орталықтар дін атын жамылып әрекет ететін ағымдардан зардап шеккен адамдарға айтарлықтай көмек көрсетті. Ең құрығанда жеке адамға дер кезінде көмек көрсетудің өзі тамаша тағылым екенін айту артық болмас.

- Экстремизм секілді құбылыстармен бетпе-бет келген басқа елдердің озық тәжірибелері туралы айтып берсеңіз. Осы зұлымдықпен күресуді әмбебап жолдары бар ма?

- Батыс Еуропа елдері мен Америкада экстремизмге қарсы күресудің жарты ғасырлық тарихында қоғам мемлекеттің экстремизмге қарсы тұру үрдісіне міндетті қатысу керектігі мәселесі бойынша келісімге келді. Экстремизмге қарсы заңдық базаның әзірленуі мұның заңдық рәсімделуі болды. Осылайша, халықаралық қоғамдастық экстремизм мен терроризм саяси мақсатқа жетудің құралы екенін жоққа шығарады, ал осы құбылыстармен күресу БҰҰ-ның өз қызметіндегі басым міндеттерінің бірі ретінде жария етілген.

Шетелдің қылмыстық заңдарын талдау барысы көрсеткендей, жоғары мемлекеттік билік органдары ұлттық заңнама деңгейінде экстремистік қызметке қылмыстық-құқықтық тыйым белгілейді, мұндай әрекеттер үшін қатаң жаза қарастырады. Бірқатар елдерде экстремизмге қарсы күрес жөніндегі заң нормалары конституциялық мәртебеге ие.

Экстремизмге қарсы тұру туралы еуропалық қылмыстық заңда соңғы уақытта экстремизм үшін тұлғаны жауапқа тартудың жалпы ережелері мен тәртібін орнықтыру бағыты байқалады. Осы салада жалпы еуропалық заң қалыптастыру бойынша шаралар қабылданып жатқанын да айта кеткен жөн. Бұған Еуропалық қылмыстық құқық меморандумы мен Еуропалық Одақтың Үлгілік қылмыстық кодексі мысал бола алады. Бұл саладағы ынтымақтастық 1975 жылы басталды.

Еуропалық Одақтың экстремизм және терроризмге қарсы күрес жөніндегі ұстанымы ерекше мәнге ие. Мәселен, 2001 жылы 27 желтоқсанда қабылданған "Терроризмге қарсы күрес туралы" құжат арқылы ЕО ішінде және одан тыс жерлерде террористік қызмет субъектілеріне қарсы алдын-алу, шектеу және құқыққорғау сипатындағы шаралар жүйесі енгізілді. Ол қаржы активтеріне тыйым салу, террористік әрекеттерге қатысушы ұйымдар мен тұлғаларға кез келген көмекке тыйым салуды қамтиды. Осылайша, шет мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей, көптеген мемлекеттерде экстремизм мен оның түрлі белгілері секілді қауіпті әлеуметтік-саяси әрекеттерге қарсы тұру тетігі әзірленді. Мұнда ішкі мемлекеттік дағдарысты жағдайда азаматтардың негізгі құқығының сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін заңдық база қалыптастыруға көп күш салынады.

Оның үстіне тек күштік әдістермен және бірреттік акциялармен бұл проблема шешілмейді. Көбінесе экстремизмнің тамыры адамға еңбек ету, білім алу, дәрігерлік көмек алу т.б. сынды негізгі құқықтарын қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейтін әлеуметтік-экономикалық жағдайларда жасырын жатады. Озық шет мемлекеттердің экстремизм мен терроризм белгілеріне қарсы тұруға бағытталған шаралар кешенін әзірлеудегі белгілі бір жинақтаған тәжірибелеріне қарамастан, бірде-бір өркениетті мемлекет пен қоғам бүгінгі таңда осы кері әрекеттердің бой көтеруінен сақталмаған.

Шетелдердің құқық қорғау құрылымдарының қызметін талдай отырып, экстремизм мен терроризм құбылыстарының алдын алуға бағытталған бірнеше шаралар кешенін атап өткен жөн. Ең алдымен, жауапкершілікке экстркемистік әрекеттерді ұйымдастырушылар мен орындаушыларды ғана емес, оларға идея айтып, дем берушілерді де тарту көзделеді. Идеологиялық күреске де мән беру қажет. Ағарту жұмыстарына да басты назар аудару керек, оған ғылыми қоғамдастықтарды, діни бірлестік басшыларын, БАҚ-ын тартып, экстремизмнің қауіпті екенін насихаттау қажет. Сөзімді сабақтай отырып, экстремизмге қарсы тұрудың маңызды факторы дін мен экстремизмнің өзара байланысын жоққа шығару болып табылатынын айта кеткім келеді.

- Сіз басқарып отырған агенттік таяуда құрыды, ведомство алдында өте күрделі міндеттер қойылды, Сізде басшы ретінде жауапкершілік жүгі ауыр. Бұл агенттік қызметін қолға алуға қатысты күмәніңіз болған жоқ па?

- Діндер ісі жөніндегі агенттік дер кезінде құрылды, өйткені проблема көп жинақталып қалды. Бұл зайырлы қоғамдағы діннің мәнісі мен маңызын түсіндіру проблемасы. Біздің ауыз толтырарлық жұмысымыз мемлекет басшысының бастамасымен өткізілетін әлемдік және дәстүрлі діндер съездері. Келесі жылы мамыр айында біз барлық әйгілі конфессиялардың көшбасшыларын төртінші мәрте жинағалы отырмыз. Олар Діни қайраткерлер кеңесін құру туралы тарихи маңызды құжат қабылдайды. Ол Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде ұлтаралық келісімді сақтап, еселеу үшін құрылмақ.

Күнделікті өмірде діни тұрақтылықты сақтау өте маңызды мәселе. Сондықтан біздің міндетіміз - адамдарға дін саласындағы мемлекеттің саясатын түсіндіру. Қазақстанда дін мемлекеттен алшақ, бірақ бұл мемлекет дін мәселесімен айналыспайды дегенді білдірмейді. Егер діни бірлестік біздің заңдарымызды бұзатын болса, Дін істері жөніндегі агенттік атынан құзырлы орган бұл бірлестіктердің қызметіне араласады, тоқтатады немесе уақытша тыйым салады.

Агенттігіміз қалыптасу үстінде. Біз талантты дінтанушыларды іздестірудеміз, ниет танытатындар көп, біз кадрлар іріктеуді мұқият жүргіземіз. Мұнда жоғары санатты дін мамандары жұмыс істейді деп үміттенеміз. Келешекте біз Қазақстандағы діни жағдай үнемі тұрақты болатындай кадрлар даярламақпыз.

Сұрағыңыздың екінші бөлігіне тоқталайын. Жоқ, күмәнім болмады. Біз, дипломаттар, үнемі алдыңғы шепте жұмыс істейміз деуге болады. Бұл қиын, жауапты жұмыс. Мен үшін жаңа нәрсе қызығушылық туғызады. Әсіресе, мемлекет басшысының қолдауын сезінсең. Ал азаматтардың көптеген ұсыныс-пікірлері мен олардың қолдауы күш беріп, қазіргі қиындықтардан шығатынымызға сенім ұялатады.

- Соңғы сұрағым. Сіздің аты-жөніңіздегі "Лама" деген сөз нені білдіреді? Оның буддизмге қатысы бар ма?

- Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін менің тегім Ламашарипов болатын. Ұлттық төлқұжат ала бастағанда "ов" жұрнағынан арылдым. Ал Ламашариф деген атамның есімін (ол молда болған кісі) екі жеке жазғыздым, содан "Лама Шариф" араб тілінен сөзбе-сөз аударғанда "игі сөз" деп аударылады. Сондықтан, мұнда буддизмге еш қатысы жоқ. Мен мұндай сұраққа әзілмен қараймын. Бұл атамның есімін мен қатты мақтан тұтамын.

- Сұхбатыңызға рахмет!

Қыркүйек, 2011 жыл
(C) 2011, "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі.
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті.

Қыркүйек, 2011
© 2024 "Интерфакс-Қазақстан" агенттігі
Пайдаланғанда сілтеме жасау міндетті

Айдарлар мұрағаты